Մեսրոպ Մաշտոցը և հայոց այբուբենի գյուտը
Հայկական մշակույթը միջնադարում մեծ վերելք ապրեց, դրան նպաստեց հայ գրերի ստեղծումը, գիտությունը եկեղեցին և ճարտարապետությունը։
Երբ հայաստանը ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն Աստվածաշունչը կարդում էին Ասորերեն և Հուներեն, իսկ ժողովուրդը ոչինչ չեր հասկանում։ Վռամշապուհ արքայի և կաթքղիկոս Սահակ Պարթևի հովանավորությամբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեզծեց հայոց գրերը։ Մաշտոցը ծնվել էր 361թ. Տարոն գավառի Հացեկաց գյուղում։Լավ կրթություն է ստանում իսկ հետո Խոսրով չորրորդի արքունիքում անցնում է զինվորական ծառայության։ Նա շատ շատ լավ տիրապետելով մայրենի լեզուներ` հուներեն, ասորերեն և հայերենի միաժամանակ աշխատում է Արքունիքում որպես գրագիր իսկ հետո ցանկություն է հայտնում իրեն նվիրել հագևոր կյանքին։ Նա սկսում է մտածել որ Աստվածաշունչը պետք սոփական գրով գրված լինի։ Նախաքրիստոնեության ժամանակ նույնպես գոյություն են ունեցել հայկական գրերը, բայց ժամանակի հետ անհետացել են։ Խոսքը Մեհենական գրականության մասին է։ Մաշտոցը Գքվթան գավառից ցերադառնում է Վաղարշապատ և իր մտադրության մասին հայտնում կաթողիկոսին ու ստանում նրա հավանությունը։ Արքան նույնպեա գասկանում է որ մեծ անհրաժեշտությում է գիր ունենալը և նրա կարգադրությամբ Մաշտոցը մի շումբ աշակերների հետ ձեռնամուխ է լինում գրերի ստեղծմանը։ 405 թ. Եդեսիայում ավարտին հասցբելով իր գործը Մաշտոցը ստեղծում է հայոց այբուբենը։ Հայերեն թարգմանված և գրած առաջին նախադասությունը Աստվածաշնչից է։
Մաշտոցին հայոց ազգը շատ մեծ շուքով է դիմավորում, և նա սկսում ավելի մեծ առաքելությունը` կրթել մանուկներին հայոցլեզուն, սովորեցնել հայոց այբուբենը։ Հայ նշագրերի գյուտը մեծ նշանակություն քւնեցավ հետագայում ազգի պահպանման և զարգացման համար։ Հազարամյակների պատմություն ունեցող հայոց լեզուն 4-5րդդարերում այնքան կատարյալ էր, որ սկսեցին համաշխարհային գրական և գիտական երկերը թարգմանել հայերենով։ Ըստ Եղիշե պատմագրի հայ լուսավորչական շարժումը ուներ յուրահատուլ նշանաբան «Լավ է աչքով կույր լինել քան մտքով»։
Մաշտոցը տառեր է ստեղծել նաև Վրաստանի համար։ Հիմնվեց առաջին բարձրագույն դպրոցը` Վարդապետարանը, որտեղ պատրաստվում էին ուսուցիչներ և վարդապետներ։
Դպրոցներ հիմնվեցին Արցախում և Սյունիքում։ Հայոց լեզվով թարգմանվել են այնպիսի գրեր, որոնց բնորինակները վերացել են ժամանակի ընթացքում, իսկ Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանություն համարվում է թագուհին ամբողջ աշխարհում։
Ոսկեդարան գրականություն
5րդ դարում մեծ վերելք ապրեց հայ պատմագրությունը, որի հիմնասյունն էր Մովսես Խորենացին ով հայերենով գրեց Հայոց Պատմությունը, որը ընդգրկում էր հայ ժողովրդի հնագույն պատմությունը մինչև 440թիվը։
Ազգը նրան մեծարում էր որպես պատմահայր։ Խորենացու գիրքը երեք մասից էր
1-Հայկ Նահապետից մինչև ք.ա. 6րդ դար հայոց մեծերի հերոսությունների պատմությունը
2-Մեր Նախնիների միջին պատմության շարադրանքն էր
3-Մեր հայերի պատմության ավարտը
Խորենացին գրել էնաև «Աշխարհացույց» որը հետագայում 7րդ դարում շարունակել է Անանիա Շիրակացին։
Կորյուն Վարդապետը գրել է երկ «Վարք Մաշտոցի» որը նվիրված էր իր ուսուցիչ Մաշտոցին։ Նրա լուսավորչական աշխատանքին ու գործունեությանը, ինչպես նաև նրա կյանքին։
Ագաթանգեղոսը գրել է «Հայոց պատմություն» որտեղ պատմում է Սուրբ Գրիգոր և Տրդատ Մեծ էագավորի կյանքի ու գործերի մասին, երբ նրանքընդունել են քրիստոնեությունը։
5րդ դարի պատմագրերից էր Եղիշեն, Դավիթ Անհաղթը, Եզնիկ Կողբացին Ղազար Փարպեցին,
7րդ ում Մովսես Կաղանդատվեցին, Անանիա Շիրակացին, ում կազմած թվաբանությունը աշխարհի յնագույն դասագրքերից է։
8րդ դարում Պատմիչ Ղևոնդը
Ֆելիքս Խաչատրյանի բլոգ 